Droog Vlaanderen: lokale en regionale overheden schakelen een versnelling hoger, en ook projectontwikkelaars dragen hun steentje bij

Opnieuw, want voor de vijfde keer op zes jaar tijd bedreigt droogte onze natuur en landbouw.[1] Het is bovendien meer dan waarschijnlijk dat de komende lentes en zomers alsmaar vaker gekenmerkt zullen worden door extremere weersomstandigheden. Daarom is er nood aan een verder gezet doortastend ruimtelijk beleid, en kunnen projectontwikkelaars de overheid de hand reiken om samen de huidige toestand te verbeteren.

Vroeger zei men nogal eens ‘arm Vlaanderen’, vandaag lijkt ‘droog Vlaanderen’ een meer gepaste uitdrukking. Onze regio is niet opgewassen tegen herhaaldelijke droogteperiodes. Van alle OESO-landen hebben enkel Tsjechië en Polen een lagere waterbeschikbaarheid dan België.[2] Volgens het World Resources Institute zijn er wereldwijd maar 22 regio’s met een hogere waterstressindex dan Vlaanderen,[3] wat aangeeft dat de behoefte aan water er groter is dan de beschikbaarheid ervan. Het klinkt gek dat Vlaanderen, waar het tegelijkertijd veel regent, kampt met waterschaarste. De voornaamste redenen zijn een stevige verhardingsgraad, een decennialang beleid gericht op het vermijden van overstromingen, en een relatief hoog grondwaterverbruik. Van dat grondwaterverbruik (geschat op 264 miljoen m³ per jaar) wordt 12% gebruikt door de industrie, 20% door de landbouw en 65% voor de productie van drinkwater. Vlamingen recupereren trouwens slechts 10% van hun waterverbruik uit regenwater (12 liter van de 114 liter dagelijks waterverbruik per Vlaming).[4]

Een verharde realiteit

Nog een hard cijfer: zo’n 15% van de Vlaamse bodem is verhard.[5] Meer dan 60% hiervan bestaat uit wegen, opritten en terrassen, en slechts 38% van de verharde ruimte is effectief bebouwd.[6] De combinatie van die verharde ruimte met een snelle afvoer via rioleringen leidt tot onvoldoende bodeminfiltratie van hemelwater, wat één van de belangrijke oorzaken is van de droogteproblematiek. Uit een onderzoek geleid door Prof. Dr. Patrick Willems, waterbouwkundige aan de KU Leuven, blijkt dat 63% van het totale aanbod zoet water vanzelf wegvloeit uit Vlaanderen, naar Nederland of de Noordzee.[7] Van de resterende 37% verdampt zo’n 88%. Met andere woorden: er komt wel genoeg zoet water aan in Vlaanderen, maar als gevolg van de ruimtelijke realiteit geraakt het onvoldoende ingesijpeld. Aan de lezer die nu spontaan de neiging voelt opkomen zijn betegeld tuinterras uit te breken: minder verharden en zelfs ontharden zal maar een klein deel van de oplossing zijn. Als we door ontharding de waterinsijpeling met amper één procent willen doen toenemen, zou er niet minder dan 115 miljoen vierkante meter in Vlaanderen moeten worden onthard. We moeten er dus vooral voor zorgen dat we het regenwater niet zo snel afvoeren en het wel veel langer ter plekke vasthouden zodat het de tijd heeft om de grond in te filtreren.

Door de open ruimte onaangetast te laten bevorder je niet per definitie de bodeminfiltratie. Een braakliggend stuk grond met weinig vegetatie vangt weinig water op en laat dat water doorstromen naar verharde terreinen (zeer vaak wegenis), waar het via de riolering snel wegvloeit uit Vlaanderen. Bewuste ingrepen in de open ruimte kunnen de waterdoorlaatbaarheid significant bevorderen – denk maar aan de heraanleg van eerder gedempte poelen, het opnieuw laten meanderen van rechtgetrokken of gebetonneerde waterlopen, het voorzien van natuurlijke overstromingsgebieden langs rivieren, het openleggen van ingebuisde beken, het weer omboorden van akkers met bomen, hagen, houtkanten en grachten, of het herstellen van natte graslanden en moerassen. Oplossingen die elk trouwens ook helpen bij zeer hevige regenval. Een aantal Vlaamse gemeenten vatten de koe bij de horens en lanceren lokale subsidies voor de aanleg en het onderhoud van kleine landschapselementen zoals hagen en poelen.[8] En ook Vlaams minister Zuhal Demir onderneemt op dit vlak alvast enkele concrete, zinvolle acties, zoals het weer laten meanderen van de Zuunbeek in Sint-Pieters-Leeuw,[9] het aanleggen van een winterbed langs de Maarkebeek in Oudenaarde,[10] en het terug laten meanderen en verruimen van het rivierbed van de Demer.[11]

Ook projectontwikkelaars maken de borst al nat

En ook projectontwikkelaars dragen bij aan het toekomstbestendig maken van de Vlaamse grondoppervlakte. Dankzij slimme bouwpraktijken kunnen vastgoedontwikkelingen de droogteproblematiek mee helpen oplossen door te zorgen voor minimale verharding en/of (groene) waterdoorlatende verharding, of door de verwijdering van reeds bestaande disfunctionele verharding. Daarnaast helpen grachten en wadi’s om regenwater maximaal op het eigen terrein te bufferen en te laten infiltreren, en staan ruime groene zones in voor de opname van grote hoeveelheden regenwater. Bovendien zorgen voldoende grote waterputten – per vierkante meter dakoppervlakte kan je namelijk zo’n 850 liter per jaar opvangen –[12] ervoor dat het opgevangen regenwater een extra nut krijgt voor toiletten, de wasmachine en de tuin. Waterbesparende kranen verlagen dan weer het verbruik.

De diverse maatregelen in vastgoedprojecten zorgen voor een hogere buffercapaciteit, verzekeren dat de waterinfiltratie gestaag kan verlopen en minimaliseren het verbruik van water. Neem bijvoorbeeld de Leopoldskazerne, een historisch reconversieproject van Matexi en Cyril in hartje Gent. Het verharde binnenplein waar destijds militairen marcheerden bood heel wat kansen om het grondwaterniveau op peil te houden. Bovenop de ondergrondse parking werd een meter grond aangelegd om het binnenplein te herontwikkelen tot een stadspark met bomen, struiken en gras. Via een vernuftige ingreep met infiltratieputten kan het overtollige hemelwater verder de grond insijpelen. In het project 4 Fonteinen te Vilvoorde plant Matexi een ontharding van een verlaten industriële site met een nieuw park van 1,6 hectare, en experimenteert het samen met Aquafin om huishoudelijk afvalwater te zuiveren voor hergebruik. In Diepenbeek werd werfwater gerecupereerd en beschikbaar gesteld voor de buurt en gemeentediensten. Dit zijn maar enkele voorbeelden van de vele mogelijke maatregelen waarmee projectontwikkelaars hun steentje kunnen bijdragen aan oplossingen voor de droogteproblematiek.

Er zijn veel kansen om de Vlaamse grondoppervlakte te wapenen tegen droogte. Projectontwikkelaars kunnen als private partner de Vlaamse overheid de hand reiken om samen te werken aan een doortastend beleid dat ingrepen in de open ruimte combineert met aanpassingen van de bebouwde ruimte en de te bebouwen ruimte. De plannen liggen op tafel: er is de Vlaamse Klimaatstrategie 2050,[13] de Waterbeleidsnota 2020-2025,[14] en de Blue Deal[15] met onder meer de Proeftuinen Droogte.[16] Deze plannen zijn noodzakelijke hefbomen voor een ruimtelijk beleid dat tegemoetkomt aan de Vlaamse huisvestingsnoden én dat ook ons grondwaterniveau voldoende op peil kan houden.

Kortom: de eerste stappen zijn gezet, nu komt het erop aan om door te zetten en de beleidsproeiers helemaal open te draaien. Enkel door met alle stakeholders de handen in elkaar te slaan zullen we de alsmaar groeiende uitdagingen van de klimaatverandering het hoofd kunnen bieden.

Dit opiniestuk verscheen in het tijdschrift STORM, Tijdschrift voor Stedenbouw, Omgeving, Ruimtelijke Ordening en Milieu. Bekijk hier de PDF

[1] “Infrastructuur zadelt Vlaanderen op met droogteprobleem”, De Tijd 16 mei 2022

[2] https://www.serv.be/sites/default/files/documenten/SERV_20200715_WaterschaarsteEnDroogte_RAP.pdf

[3] World Resources Institute, 17 Countries, Home to One-Quarter of the World’s Population, Face Extremely High Water Stress, 2019

[4] https://www.vmm.be/water/grondwater/grondwaterverbruik

^[5] Statistiek Vlaanderen, “Verharding”, 21 april 2022

^[6] Vlaams Departement Omgeving, “Bebouwing”, 9 december 2021

^[7] “Meeste water vloeit gewoon naar de zee”, De Standaard 4 mei 2021

[8] Bijvoorbeeld Bilzen, Anzegem, Lennik en Aarschot.

[9] https://sint-pieters-leeuw.eu/2021/02/04/betere-bescherming-tegen-overstromingen-zuunbeek/  

[10] https://www.vmm.be/nieuws/archief/minister-demir-op-werkbezoek-bij-vmm

[11] https://www.knack.be/nieuws/we-zullen-moeten-investeren-in-klimaatadaptatie-terug-ruimte-aan-water-geven/

[12] https://www.meteo.be/nl/klimaat/klimaat-van-belgie/klimatologisch-overzicht/2016-2020/2016/2016

[13] https://www.vlaanderen.be/publicaties/vlaamse-klimaatstrategie-2050 

[14] https://www.integraalwaterbeleid.be/nl/stroomgebiedbeheerplannen/waterbeleidsnota/derde-waterbeleidsnota

[15] https://www.integraalwaterbeleid.be/nl/beleidsinstrumenten/blue-deal

[16] https://www.vmm.be/water/projecten/proeftuinen-droogte